Συνέχειες και Ασυνέχειες στον Χώρο Ι: Η Αρχαιολογία των Ιερών Τόπων - (Σεμινάριο) (ΑΚΛ 604)

Περίγραμμα

1η ενότητα: Εισαγωγικά: Στόχοι του μαθήματος, περιεχόμενο εργασιών (ποια τα απαραίτητα στοιχεία) και τεχνικές συμβουλές (τρόπος σύνθεσης δοκιμίων, κανόνες και πρότυπα βιβλιογραφικών αναφορών).

2η ενότητα: Bασικές έννοιες-a: Το παρελθόν ως παροντική έννοια - η Ιστορία ως παροντική ενέργεια με παροντικές συνέπειες. Η πηγή καθορίζεται ως τέτοια  από τις ερωτήσεις που θέτει το υποκείμενο της έρευνας. Πηγή μπορεί να γίνει οποιοδήποτε αντι-κείμενο, από τη στιγμή που απαντά στις ερωτήσεις του ερευνητή - Collingwood. 

3η ενότητα: Bασικές έννοιες-β: Τα υλικά κατάλοιπα, ως πηγή. Αντικείμενα, κτίσματα, τοπίο.  Περιοδολογήσεις της διαχρονίας.  Μπορούμε να σκεφτόμαστε τη συγχρονία στο παρελθόν; Ισχύει η παλιά διάκριση Ιστορία=διαχρονία / Ανθρωπολογία = διαχρονία;  Συγχρονία και ο λειτουργισμός του Malinowski. Διαχρονία και η ανάγκη ιστορικοποίησης.  

4η ενότητα: Οι ιεροί τόποι. Από τους αρχαίους ναούς στα βυζαντινά εξωκλήσια.  Παραδείγματα: Κέρκυρα, Μυκήνες, Αττική, Αργοσαρωνικός, Σάμος, Ήπειρος, Κρήτη.  

5η ενότητα: Οι ιεροί τόποι = Ιερές πρακτικές; Η σημασία της τελετουργίας.  Παράδοση και θρησκεία. Παραδείγματα: Ευγονικές και διαβατήριες τελετές στην αρχαιότητα και στην νεότερη εποχή. Ραγκουτσάρια και αναστενάρια. Η σημασία του τόπου. Στατικός και δυναμικός τόπος. 

6η ενότητα: Οι ιεροί τόποι των θρησκευτικών τελετουργικών πρακτικών. Θυσίες και το ομοτράπεζον. Αρχαίες γιορτές και σύγχρονα πανηγύρια. Τόποι συλλογικότητας: η βιοαρχαιολογία ως εργαλείο ταύτισης και ερμηνείας μεγάλης κλίμακας κατανάλωσης φαγητού και ποτού στις αρχαίες γιορτές. ΑΙματηρές και αναίμακτες προσφορές. Κρέατα, όστρεα, κρασί. Ο χορός η αρχαιολογία του σώματος.

7η ενότητα: Πρώιμα Ιερά και διαβατήριες τελετές-α. Οι γυναικείες θεότητες.  Θεσμοφόρια, Αρρηφόρια, Σκιροφόρια, Νυκτοφυλάξια. Δήμητρα, Άρτεμις και Ήρα. Συμβολικός θάνατος. Το άδυτον - τα μυστήρια.  Η κίνηση προς και εντός του ιερού τόπου.  Πομπή και στάση. Πρώιμα ιερά (8ος-7ος αι. π.Χ.). Παραδείγματα.

8η ενότητα: Πρώιμα Ιερά και διαβατήριες τελετές-β. Οι ανδρικές θεότητες. Ζεύς, Ερμής, Πάνας, Μην.  Άνδρες και γυναίκες στις τελετές. Οι απαρχές (ιερά 8ου-7ου π.Χ.)  και η εξέλιξη (Ρωμαϊκά ιερά) - Καβείρια Μυστήρια, λατρεία Μηνός, Αιγυπτίων θεοτήτων, Βενδίδος. 

9η ενότητα: Τάφοι και ταφικά έθιμα. Λαογραφία και η διαιώνιση των τελετουργικών πρακτικών - χαρώνειος οβολός - στάση του νεκρού - ένας ή πολλοί; - πού κατασκευάζονται οι τάφοι - ο ιερός και φοβερός τόπος του νερού - οι υγρότοποι ως διάβαση - βάλτοι και ποτάμια. Τα σύμβολα του οβόλου και των υδρόβιων πτηνών στην αρχαιότητα και στην νεότερη παράδοση.

10η ενότητα: Τάφοι και ταφικά έθιμα-β. Νεκρομαντεία - ο υπόγειος χώρος- τα νερά - ο ήχος και το σκότος - τεχνικές νεκυιομαντείας - η πύλη του Αχέροντα - η πύλη του Ταινάρου - Χθόνιες θεότητες - χθόνια ιερά.  Θάνατος και γέννηση - ο Εριχθόνιος και το Ερέχθειο.

11η ενότητα: Ο συμβολικός ρόλος των νεκροταφείων.  Γαιοκτησία και οι τάφοι ως τοπόσημα. Μνημεία προγόνων- μνημεία αυτοχθονίας. Οι ταφικοί περίβολοι του 5ου/4ου αι. π.Χ. και η απαγόρευση του Δημητρίου Φαληρέως. Οστά μεμειγμένα - το πρόσωπο και η συλλογικότητα - πολλαπλές ταφές και οστεοφυλάκια στην αρχαιότητα και σε σύγχρονες παραδοσιακές  κοινότητες.

12η ενότητα: Επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κέρκυρας. Συζήτηση των ευρημάτων των ιερών και των τάφων με βάση τα προηγηθέντα μαθήματα. 

13η ενότητα: Συνέπεια στην ποικιλομορφία. Η αρχαιολογία του θανάτου η αρχαιολογία του ιερού: συνέχειες μορφών και πρακτικών ασυνέχειες σημασιών, συνέχειες δομών, ασυνέχειες συμβόλων, συνέχειες χωρικές ασυνέχειες τόπων. Το ιδεολόγημα της ευθείας συνέχειας. Ένα ή πολλά παρελθόντα; Προσλήψεις και αφηγήσεις. Συνέχεια και ασυνέχεια στην Ιστορία - Δομή και συγκυρία - δρων υποκείμενο και συλλογικότητες - ψυχολογία και νοοτροπία - Χρονικότητες και Χωρικότητες -Piaget, Saussure, Levi Strauss, Braudel, Bourdieu/habitus/culture, Giddens/structuration. Συγκείμενα (context)-ενδοαναφορικότητα - διακείμενα ετεροαναφορικότητα - διαπολιτισμικές -συγκριτικές μέθοδοι. Η α-λήθεια  των υλικών στοιχείων μιας συλλογικότητας του παρελθόντος.

Τo μάθημα στοχεύει:
Στην εξοικείωση με τις μεθόδους της αρχαιολογίας για την ανάλυση των υλικών καταλοίπων παρελθουσών κοινωνιών και των υλικών στοιχείων του χώρου (γεωμορφολογία, τοπογραφία) εντός του οποίου υπήρξαν και υπάρχουν. Δίνεται κατά συνέπεια το μεθοδολογικό πλαίσιο της θεώρησης του υλικού πολιτισμού ως ιστορικής πηγής.

Με την επιτυχή ολοκλήρωση των σπουδών στο μάθημα, ο/η φοιτητής/τρια θα είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει την μελέτη του υλικού πολιτισμού και της οργάνωσής του στον χώρο για να συζητήσει ζητήματα ερμηνείας κοινωνικών δομών, να κινηθεί ασφαλώς στη διαχρονία, να προσεγγίσει κριτικά την ευρετική διάσταση διαχρονικών εννοιών όπως το “ιερό” και να αναγνωρίσει την ερμηνευτική αξία της χωρικής διάστασης του τόπου. Θα έχει, ακόμη, αποκτήσει μία εποπτεία των ιερών, των νεκροταφείων και των ταφιών εθίμων της Αρχαιότητας από τον 8ο π.Χ. αι. Έως την Ύστερη Αρχαιότητα.

Η διδασκαλία γίνεται συνδυάζοντας διαλέξεις, συζήτηση και παρουσίαση εργασιών από τους φοιτητές.  Η επιλογή των θεμάτων των εργασιών και η διατύπωση του τίτλου τους  αποτελεί διαδικασία -μέρος της διδακτικής μεθόδου και λαμβάνει χώρα κατά τις τέσσερεις πρώτες εβδομάδες, τόσο συλλογικά όσο και εξατομικευμένα.   Έμφαση δίνεται στην κριτική συζήτηση των παρουσιάσεων με στόχο την παραγωγή της βέλτιστης γραπτής εργασίας, με την ενσωμάτωση των παρατηρήσεων.

Βασικές αρχές χαρτογράφησης σε περιβάλλον απλού GIS (Google Earth) εξηγούνται για να χρησιμεύσουν στην σύνθεση των εργασιών. Χρησιμοποιούνται τεχνολογικά μέσα και εφαρμογές για την εμπλοκή οπτικοακουστικών μέσων στο μάθημα. Oi πλατφόρμες ασύγχρονη εκπαίδευσης (open eclass) αποτελεί χώρο αναφοράς για επικοινωνία, συμβουλές και οδηγίες, πρόσβαση σε αποθετήρια κλπ.

H αξιολόγηση προκύπτει από τη δημιουργική συμμετοχή στην κριτική συζήτηση κατά τα σεμινάρια (15%), την προφορική παρουσίαση της εργασίας (25%), και η τελική γραπτή μορφή της (60%).

Barfoed S. (2016), Cult in Context, The Ritual Significance of Miniature Pottery in Ancient Greek Sanctuaries from the Archaic to the Hellenistic period, PhD Thesis, University of Kent.
Bourdieu P. (1986) “Habitus, code et codification”. In: Actes de la recherche en sciences sociales. Vol. 64,. De quel droit ?, 40-44; .
Coldstream J.N.(2003), Geometric Greece 900-700 BC. 2nd edition, London.
de Polignac F.(1995), Cults, Territory and the Origins if the Greek city-state, The University of Chicago Press.
Ekroth G. (2002), ‘The Sacrificial Rituals of Greek Hero-Cults in the Archaic to early Hellenistic periods’, KERNOS Suppl. 12, Liege.
Ekroth G, (2007), Heroes and hero-cults. A Companion to Greek Religion. Blackwell Press.
Giddens, A. 1991. “"Structuration theory." Past, Present and Future””. In: Bryant, C. and Jary, D.(eds.). Giddens’ Theory of Structuration. A Critical Appreciation. London: Routledge.
Gimatzidis St. (2011), ‘Feasting and offering to the Gods in early Greek sanctuaries: Monumentalisation and miniaturization in pottery’, Pallas, n.86, 75-96.
Gounaris, A. (2005), ‘Cult Places in the Cyclades during the Protogeometric and Geometric Periods: their contribution in interpreting the rise of the Cycladic poleis’ in Yeroulanou M. and Habash M. (1997), ‘The Odd Thesmophoria of Aristophanes' Thesmophoriaz’, Greek, Roman, and Byzantine Studies 38.1, 19-40.
Hielte-Stavropoulou, M. (2004), ‘Traces of ritual in Middle Helladic funeral contexts including an assessment of geographical location", Proceedings from the conference, Celebrations: Sanctuaries and the Vestiges of Cult Activity held at The Norwegian Institute at Athens, 12-16 May 1999, 1-17.
Hubbard Howland R. (1958), Greek Lamps and their Survivals, The Athenian Agora, vol. IV.
Kapetanios Α., Mexi Μ., Tsatsaki Α., Tiliakou Α. (2018), ‘Re-inventing myths; coins and people in a Classical to Roman cemetery on the island of San Giorgi, at the entrance of the Saronic Gulf’, in Proceedings of the International Conference, A coin for the dead, coins for the living. Charon’s obol: the end of a myth? 23-24 Νovember 2017, Italian Archaeological School of Athens (forthcoming).
Kourou N. (2011), ‘From the Dark Ages to the rise of the Polis in the Cyclades: the case of Tenos’, in Mazarakis-Ainian Al. (ed), The “Dark Ages” Revisited, Act of an International Symposium in memory of W.D.E. Coulson, University of Thessaly 2007, vol. I, 399-414.
Kourou N. (2017), ‘Θρησκευτική παράδοση κι υπαίθρια ιερά κατά τους Πρώιμους Ιστορικούς Χρόνους (1.100-600 π.Χ)’ στο Δανούσης Κ.Α., Τσικνάκης Κ.Γ (επιμ.), Ministerium Historiae, Τιμή στον π.Μάρκο Φώσκολο, Δήμος Τήνου, 323-337.
Kristensen, R.(2001), ’Protocorinthian pottery in Greek sanctuaries’, in Ceramics in Context, Stockholm Studies in Classical Archaeology, 61-70.
Lambrinoudakis V. (2005), ‘A new early Archaic building on Naxos. Some thoughts on the Oikos of the Naxians on Delos’ in Yeroulanou M. and Stamatopoulou M. (eds.) Architecture and Archaeology in the Cyclades: Papers in Honour of J.J.Coultin, Oxford, Archaeopress, 2005, 79-86.
Mazarakis-Ainian, Al. (1995), «New evidence for the study of the Late Geometric – Archaic settlement at Lathuriza in Attica”, in Morris C. (1995), KLADOS, Essays in honour of J.N Coldstream, Bulletin of the Institute of Classical Studies Suppl.63, London, 143-155.
Mazarakis-Ainian, Al. (1997), From Rulers’ Dwellings to Temples, Architecture, Religion and Society in Early Iron Age Greece 1.100-700 BC, Studies in Mediterranean Archaeology (SIMA), vol. 122.
Mazarakis-Ainian, Al. (2005), ‘Inside the adyton of a Greek temple. Excavation on Kythnos (Cyclades)’ in Yeroulanou M. and Stamatopoulou M. (eds.) Architecture and Archaeology in the Cyclades: Papers in Honour of J.J.Coultin, Oxford, Archaeopress, 2005, 87-103.
Mitsopoulos – Leon V. (2009), Βραυρών, die tonstatuetten aus dem heilgtum der Artemis, Athen. 132, 179.
Mylonopoulos, I. (2006), ‘Greek Sanctuaries as Places of Communication through Rituals: An Archaeological Perspective’, in Stavrianopoulou E. (ed.), Stavrianopoulou, E. (ed.) (2006) Rituals and Communication in the Graeco-Roman World, KERNOS Suppl., 16, Liège, 69-110.
Osborne R. (2004), "Hoards, votives, offerings: the archaeology of the dedicated object." World Archaeology 36.1 ,1-10.

Pelon, O. (1976). Tholoi, tumuli, et cercles funéraires: Recherches sur les monuments funéraires de plan circulaire dans l'égée de l'âge du bronze, IIIe et IIe millénaires av. J.-C. Ecole Francaise D'Athenes.

Polinskaya I. (2013), A local History of Greek Polytheism, Gods, People, and the Land of Aigina, 800-400 BCE, Leiden. 

Renfrew C. (1985), The Archaeology of Cult: The Sanctuary at Phylakopi, BSA Supplement 18. London.

Salviat F. (2001), «Les Nyktophylaxia, l’enfermement de la truie et les Thesmophories de Délos d’après ID 440+ 456», in  Brun J-P. and Jockey Ph. (eds), Technai. Technique et Sociétés en Méditerranée.  Hommage à Marie-Claire Amouretti, Paris, 2001, 735-747.

Servais J. & Servais-Soyez B., 1984. ‘La tholos ‘oblongue’ (Tombe IV) et le tumulus (Tombe V) sur le Vélatouri’, in Mussche H.F., Bingen J., Servais J. & Spitaels P., Thorikos VIIII 1972/1976. Rapport préliminaire sur les 9è, 10è, 11è et 12è campagnes de fouilles – Voorlopig verslag over de 9e, 10e, 11e en 12e opgravingscampagne, Ghent, 15-71.

Sokolowski F. (1935)., ‘Note sur les Νυκτοφυλαξια à Délos’ , BCH, vol.59, 382-390.

Theodoropoulou T.  (2013), ‘The sea in the temple? Shells, fish and dorals from the sanctuary of the ancient town of Kythnos and other marine stories of cult’ in Gunnel E. and Wallensten J. (eds), Bones, behavior and belief. The zooarchaeological evidence as a source for ritual practice in ancient Greece and beyond. Acta Insituti Atheniensis Regni Sueciae, Series 4, 55, 197-222. 

van den Eijnde F. (2010), Cult and society in Early Athens. Archaeological and Anthropological Approaches to State Formation and Group Participation in Attica 1000-600 BCE, PhD Thesis, University of  Utrecht.

Μαυροειδής Ζ. (2018), ‘Στο Σώμα της’ [‘Across her Body’], (https://www.youtube.com/watch?v=0M4cCDIwIOs).

Πολυμέρου-Καμηλάκη Αικ. (επιμ.), (2000), ‘Δεκαπενταύγουστος. Ανταμώματα στην αυλή της Παναγίας’, Τύπος της Κυριακής, 13-8-2000. 

Πολυμέρου-Καμηλάκη Αικ. (2002), «Περί της υγείας σου τον Αύγουστο ερώτα», Η Καθημερινή. Επτά ημέρες, τόμος ΜΘ΄, σ. 135-137, Αθήνα.

Πολυμέρου – Καμηλάκη Αικ. και Καρμανές (2013), ‘Γιορτές και πανηγύρια του καλοκαιριού’, Archaeology and Arts (https://www.archaiologia.gr/blog/2013/07/22).